SŁOWNIK BIOGRAFICZNY

Polski prozaik, krytyk literacki, publicysta, tłumacz urodził się 20 maja 1919 roku w Kielcach w rodzinie żydowskiej. Debiutował na łamach „Kuźni Młodych”. Od roku 1937 studiował polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Był również słuchaczem szkoły teoretyczno-literackiej przy Warszawskim Kole Polonistów. W tym czasie poświęcił się publicystyce społeczno-kulturalnej oraz literackiej na łamach „Ateneum”, „Pionu” i „Naszego Wyrazu”. Kierował działem literackim dwutygodnika „Przemiany” oraz tygodnika „Orka na Ugorze”. Fascynował się kulturą ludową, Puszczą Jodłową oraz Górami Świętokrzyskimi.

Po kampanii wrześniowej w 1939 roku, w której nie brał udziału, znalazł się pod okupacją sowiecką i zaangażował się w konspirację, współtworząc Polską Ludową Armię Niepodległościową. Był jej szefem sztabu i współredaktorem pisma „Biuletyn Polski”. Podczas próby przekroczenia granicy okupacyjnej sowiecko-litewskiej, w drodze do Wojska Polskiego we Francji, został aresztowany przez NKWD. Po kilku tygodniach śledztwa skazany na 5 lat więzienia za szpiegostwo na rzecz wywiadu niemieckiego. Od 1940 roku przebywał w więzieniach w Grodnie, Witebsku, Leningradzie i Wołogdzie, skąd został przewieziony do łagru w Jercewie koło Archangielska. Tam pracował jako robotnik przy wyrębie lasu i rozładunku wagonów.

W dniu 20 stycznia 1942 roku został zwolniony na mocy układu między Rzeczpospolitą a ZSSR i dotarł do Kazachstanu, gdzie 12 marca wstąpił w szeregi formującej się Armii Polskiej gen. Andersa i został żołnierzem 10 Dywizji Piechoty. Ewakuowany wraz z Wojskiem Polskim z ZSRR w 1942 r. był żołnierzem 2 Korpusu (nr ewid. 1919/7) – radiotelegrafista w 3 Karpackim Pułku Artylerii Lekkiej, z którym przeszedł cały szlak bojowy. Przez Iran, Irak, Palestynę i Egipt dotarł do Włoch, gdzie jako radiooperator walczył pod Monte Cassino, za co został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari. Walczył także w walkach 2 Korpusu pod Ankoną i na „Linii Gotów”. Absolwent Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii 2 Korpusu w Materze (Włochy) w 1945 r. Awansowany do stopnia kaprala podchorążego. Publikował w pismach Armii Polskiej na Wschodzie. Po wojnie przebywał w Rzymie. Redagował tygodnik 2 Korpusu „Orzeł Biały” (ukazujący się nieprzerwanie od 1941 r. od ZSRR), współtworzył „Bibliotekę Orła Białego”.

Po demobilizacji z 2 Korpusu pozostał na emigracji. W Rzymie współredagował dalej pismo „Orzeł Biały”, gdzie kierował działem literackim. Opublikował zbiór szkiców poświęconych pisarzom w ostatniej wojnie „Żywi i umarli”. W tym czasie związał się ze środowiskiem „Kultury” kierowanej przez Jerzego Giedroycia. Został też członkiem „Instytutu Literackiego”. Po przeniesieniu do Londynu publikował w Tygodniku „Wiadomości”. W 1951 roku wydał „Inny świat” w jęz. angielskim (wydanie polskie ukazało się w 1953 r.). To dzieło powstałe na kanwie doświadczeń łagrowych autora zagwarantowało mu poczesne miejsce w literaturze światowej jednego z najwybitniejszych pisarzy XX wieku. Poruszony problem jednostki w totalitarnym świecie i granicach człowieczeństwa stał się pierwszym tak słyszalnym głosem o życiu i warunkach panujących w Związku Sowieckim.

Po samobójczej śmierci żony Krystyny w 1952 roku przeniósł się do Monachium, gdzie zaczął pracę w Dziale Kulturalnym Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. Współpracował z pismem „Na Antenie”.

W listopadzie 1955 roku osiedlił się na stałe w Neapolu i poślubił córkę włoskiego filozofa Benedetto Croce, Lidię. Publikował w czasopismach włoskich m.in. „Il Mondo”, „Tempo Presente”, „Il Corriere della Sera”, „Elsinore”, „LEspresso”, „La Fiera Letteraria”, „Il Giornale”. Od 1957 roku pracował jako korespondent i autor esejów i opowiadań oraz komentarzy w „Kulturze” pod red. Jerzego Giedroycia. Redagował stałą pozycję „Dziennik pisany nocą”. Był także członkiem komitetu redakcyjnego kwartalnika emigracji rosyjskiej wychodzącego w Paryżu „Kontynent”.

W latach 1946-1960 politycznie związany był z emigracyjną PPS. Publikował w czasopismach partyjnych „Robotniku Polskim” i w „Świetle”. Od połowy lat siedemdziesiątych czynnie wspierał opozycję demokratyczną w Polsce – Komitet Obrony Robotników i Polskie Porozumienie Niepodległościowe. Współpracował z pismami wychodzącymi poza zasięgiem cenzury m.in. „Krytyka”, „Puls” i „Zapis”.

Od 1988 roku dzieła Gustawa Herlinga Grudzińskiego zaczęto oficjalnie drukować w Polsce (do tego czasu były objęte zakazem publikacji i wydawane w tzw. „drugim obiegu’). W latach dziewięćdziesiątych współpracował z „Tygodnikiem Powszechnym”, „Rzeczpospolitą” oraz „Więź”. Był laureatem wielu nagród literackich i wyróżnień uniwersyteckich. W swojej twórczości wypowiadał się przede wszystkim przez esej, dziennik, opowiadanie, podejmując zagadnienia społeczne i polityczne. Dominowało w Jego twórczości definiowanie człowieczeństwa, moralności, religii, cierpienia i sprawiedliwości. W 1998 roku przez Prezydenta Rzeczpospolitej został odznaczony „Orderem Orła Białego”. Zmarł 4 lipca 2000 roku w Neapolu.

Dzieła:
Żywi i umarli, Rzym 1945
Inny świat, Londyn 1951 (wyd. polskie 1953)
Skrzydła ołtarza, Paryż 1960
Drugie przyjście, Paryż 1963
Upiory rewolucji, Paryż 1969
Dziennik pisany nocą 1971-1972, Paryż 1973
Dziennik pisany nocą 1973-1979, Paryż 1980
Książę niezłomny i inne opowiadania, Kraków 1980
Podróż do Burmy, Londyn 1983
Dziennik pisany nocą 1980-1983, Paryż 1983
Pierścień, Neapol 1986
Wieża i inne opowiadania, Poznań 1988
Dziennik pisany nocą 1984-1988, Warszawa 1989
Godzina cieni, Kraków 1991
Dziennik pisany nocą 1989-1992, Warszawa 1993
Wyjście z milczenia, Warszawa 1993
Sześć medalionów i srebrna szkatułka, Warszawa 1994
Portret wenecki. Trzy opowiadania, Lublin1995
Perły Vermeera, Warszawa 1997
Don Ildebrando: opowiadania, Warszawa 1997
Gorący oddech pustyni, Warszawa1997
Biała noc miłości, Warszawa 1999
Wędrowiec cmentarny, Warszawa 2005
Wiek biblijny i śmierć, Warszawa 2007
Pisma zebrane (red. Z. Kudelski), t.1-10, Warszawa 1999
Opowiadania zebrane, t.1-2, Warszawa 1997
Po śmierci pisarza jego archiwum, uporządkowane zgodnie z jego wolą przez córkę Martę, zostało złożone pod Jej opieką w Fundacji „Biblioteca Benedetto Croce” w pałacu Filomarino w Neapolu.

Order Orła Białego, Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari, Krzyż Pamiątkowy Monte Cassino (nr 4666)

Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. W. Sikorskiego, Londyn; Indeks Represjonowanych IPN; zbiory własne Fundacji Znaki Pamięci