SŁOWNIK BIOGRAFICZNY

Andersowie byli spolonizowaną rodziną pochodzenia niemieckiego, wyznania ewangelickiego, wywodzącą się z Inflant. Ojciec Władysława Andersa był agronomem i pracował jako administrator majątków ziemskich. Matka zajmowała się wychowaniem córki i czterech synów. Wszyscy trzej bracia Władysława Andersa zostali w okresie międzywojennym oficerami zawodowymi Wojska Polskiego.
Początkowo przyszły Naczelny Wódz Polskich Sił Zbrojnych nie wiązał swej przyszłości z wojskiem. Uczęszczał do szkoły realnej w Warszawie, gdzie w 1910 r. zdał maturę. Jako carski poddany zobowiązany był do służby wojskowej. Zgłaszając się na ochotnika 29 września 1910 r. skorzystał z możliwości skrócenia normalnej trzyletniej służby do jednego roku. Został przydzielony do kowieńskiego 3 Noworosyjskiego Pułku Dragonów, gdzie ukończył kurs podoficerski i w 1911 r. zdał egzamin na stopień chorążego. We wrześniu tego roku, już, jako oficer rezerwy, podjął studia na Politechnice Ryskiej, na której ukończył sześć semestrów Wydziału Mechanicznego. W czasie studiów wstąpił do patriotycznej korporacji studenckiej „Arkonia” oraz Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Po wybuchu I wojny światowej został zmobilizowany i przydzielony do kolumny prowiantowej II Korpusu armii rosyjskiej, jednak na własną prośbę przeniesiono go do jego macierzystego 3 Noworosyjskiego Pułku Dragonów. Z oddziałem tym walczył w Prusach Wschodnich, następnie, jak pisze we wspomnieniach, „przewędrował wzdłuż całej linii frontu od Bałtyku po Morze Czarne”. Trzykrotnie awansował, dochodząc do stopnia rotmistrza. W czasie walk był trzykrotnie ranny i siedmiokrotnie odznaczano go za waleczność. Otrzymał wszystkie odznaczenia dostępne oficerowi jego stopnia. W październiku 1916 r. został skierowany na skrócony (wojenny) kurs Akademii Sztabu Generalnego w Petersburgu, który ukończył w lutym 1917 r. z pierwszą lokatą. Patent oficera Sztabu Generalnego oraz tzw. złotą szablę wręczył mu w Carskim Siole osobiście car Mikołaj II. Następnie rotmistrz Anders został mianowany starszym adiutantem sztabu 7 Dywizji Strzelców, walczącej w Rumunii, gdzie przez pewien czas pełnił obowiązki szefa sztabu. 1 lipca 1917 r. oddelegowano go do Kwatery Naczelnego Wodza.
We wrześniu 1917 r., gdy zaczęła tworzyć się polska armia w Rosji, wstąpił do I Korpusu Polskiego gen. Dowbora-Muśnickiego i został mianowany dowódcą 6 szwadronu 1 pułku ułanów (późniejszego 1 Pułku Ułanów Krechowieckich). Od 25 lutego 1918 r. pełnił funkcję szefa sztabu 1 Dywizji Strzelców I Korpusu. 27 maja 1918 r. I Korpus Polski poddał się w Bobrujsku wojskom niemieckim. Żołnierze korpusu, a wśród nich podpułkownik Władysław Anders, zostali przewiezieni na ziemie polskie. Po wymuszonej przez Niemców demobilizacji, w lipcu 1918 r. przybył do Warszawy i został przyjęty do Polskich Sił Zbrojnych podległych Radzie Regencyjnej. W listopadzie 1918 r. uczestniczył w rozbrajaniu Niemców w Warszawie i tworzeniu pierwszych oddziałów odradzającego się Wojska Polskiego. W styczniu 1919 r. na wniosek gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego, dowódcy Sił Zbrojnych byłego Zaboru Pruskiego (Wojska Wielkopolskie), został skierowany do Poznania, gdzie był pierwszym kwatermistrzem, a następnie szefem sztabu Dowództwa Głównego. W lutym 1919 r. brał udział w polsko-niemieckich rokowaniach dotyczących zawieszenia broni w Berlinie, uczestniczył też w opracowaniu planu operacyjnego zajęcia Pomorza Gdańskiego.
18 kwietnia 1919 r. podpułkownik Władysław Anders został mianowany dowódcą 1 Pułku Ułanów Wielkopolskich (przemianowanego następnie na 15 Pułk Ułanów Poznańskich). Funkcję tę pełnił do października 1921 r. W maju 1919 r. pułk został skierowany na północny odcinek frontu wielkopolskiego, a w sierpniu przerzucony na front litewsko-białoruski, gdzie wziął udział w zajęciu Mińska i Bobrujska. Oddział ppłk. Andersa uczestniczył w Bitwie Warszawskiej, po której ścigał nieprzyjaciela aż do Nieświeża. Jednostka walczyła też m.in. pod Ihumieniem, Szaciłkami, Wistyczami, Maciejowicami, Kojdanami. W czasie tych walk ppłk Anders wykazał się ogromną odwagą i zdolnościami dowódczymi, dzięki którym jego oddział wielokrotnie uniknął rozbicia. Dzięki temu zdobył szacunek podwładnych i uznanie przełożonych. Był dowódcą wymagającym, lecz sprawiedliwym, co zapewniło mu sympatię żołnierzy. W bitwie pod Brześciem nad Bugiem został poważnie ranny w nogę: kula rozerwała tętnicę. Nogę uratowano, jednak przez ponad rok chodził o lasce. Za walki w wojnie polsko-bolszewickiej został czterokrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych oraz Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari V klasy. Za zasługi podczas wojny polsko-bolszewickiej marszałek Piłsudski odznaczył krzyżem Virtuti Militari także 15 Pułk Ułanów. Jednostka ta jeszcze po zmianie dowódcy była nazywana „ułanami Andersa”.
W 1921 r. Władysław Anders otrzymał przydział do Sztabu Generalnego, jako zastępca szefa Oddziału III, ale już miesiąc później oddelegowano go na studia w École Supérieure de Guerre w Paryżu, którą ukończył w 1923 r. W czasie nauki odbył staże w kilku jednostkach francuskich, m.in. lotniczych i kawaleryjskich, a także w oddziałach sztabowych. We Francji zdobył doskonałą opinię jako żołnierz i kolega.
Po powrocie do Polski przydzielono go do Biura Ścisłej Rady Wojennej. Był też dyrektorem nauk na kursach dla starszych dowódców, następnie – do lipca 1926 r. – szefem sztabu w Generalnym Inspektoracie Kawalerii. W 1925 r. gen. Rozwadowski, Generalny Inspektor Kawalerii, oceniał go następująco: „Nadzwyczaj zasłużony Szef Sztabu Inspektoratu Kawalerii, a też świetnie wypełnił swe zadanie w kierownictwie dużych manewrów. Pod każdym względem wyjątkowo wybitny wyższy oficer sztabu i kawalerii”.
15 sierpnia 1924 r. Anders otrzymał awans na pułkownika Sztabu Generalnego. Od 17 do 26 listopada 1925 r., w czasie urlopu gen. Suszyńskiego, pełnił funkcję Komendanta Miasta Stołecznego Warszawy.
W czasie zamachu majowego, wierny przysiędze żołnierskiej, opowiedział się po stronie legalnej władzy. Jako szef sztabu dowództwa wojsk rządowych kierował obroną Belwederu i bezpiecznie przeprowadził prezydenta Wojciechowskiego oraz innych dostojników państwowych do Wilanowa, odnosząc przy tym ranę. Po rezygnacji prezydenta i zakończeniu walk wraz z innymi oficerami został na kilka dni internowany. Do października 1926 r. pozostawał w dyspozycji szefa Sztabu Generalnego bez przydziału. Dwa miesiące po zamachu marszałek Piłsudski wezwał do Belwederu kilkunastu generałów i wyższych oficerów i przeprowadził z nimi grę wojenną, będącą rodzajem egzaminu, w czasie, której płk Anders uzyskał wysoką ocenę. 13 października 1926 r. mianowano go dowódcą 2 Samodzielnej Brygady Kawalerii, przemianowanej następnie na Kresową Brygadę Kawalerii. Na stanowisku tym pozostawał do kwietnia 1937 r. 1 stycznia 1934 r. otrzymał awans na generała brygady, na który czekał osiem lat. W rocznych ocenach zwłokę tę motywowano jego młodym wiekiem.
W okresie międzywojennym Anders został odznaczony m.in. Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem 3 Maja, Medalem 10-lecia Odzyskania Niepodległości.
W 1925 r. był szefem polskiej ekipy jeździeckiej na konkursie Pucharu Narodów w Nicei, gdzie Polacy zdobyli cztery pierwsze nagrody indywidualne i pierwsze miejsce zespołowo. Brał także udział w licznych konkursach jeździeckich w kraju, zdobywając wysokie miejsca i wielokrotnie zasiadał w jury tych konkursów. W maju 1937 r. został mianowany dowódcą Nowogródzkiej Brygady Kawalerii stacjonującej w Baranowiczach.

W momencie wybuchu II wojny światowej dowodzona przez generała Andersa Nowogródzka Brygada Kawalerii, wchodząca w skład Armii „Modlin” generała Emila Krukowicza-Przedrzymirskiego, znajdowała się w rejonie Lidzbarka na granicy Prus Wschodnich. Jej zadaniem była osłona szlaków prowadzących do Płocka. Anders, jako dowódca Brygady, a od 12 września Grupy Operacyjnej Kawalerii swojego imienia (w skład, której wchodziły m.in.: Nowogródzka i Wołyńska Brygada Kawalerii, pojedyncze oddziały Kresowej Brygady Kawalerii oraz Grupa płk. Grobickiego), walczył pod Mławą, Płockiem, Modlinem, Warszawą, Mińskiem Mazowieckim, w Puszczy Kampinoskiej oraz na linii Wieprz-Lublin-Krasnobród-Sambor. 22 września w okolicach Krasnobrodu Nowogródzka Brygada Kawalerii po ciężkich walkach wybiła wyrwę w linii wojsk niemieckich, aby umożliwić oddziałom dowodzonym przez gen. Dęba-Biernackiego przebicie się w stronę granicy węgierskiej. Atakowany ze wszystkich stron przez jednostki niemieckie oddział Andersa kontynuował marsz na południe, lawirując między wojskami radzieckimi i niemieckimi. W dniu 27 września w okolicach Rajtarowic (powiat samborski) doszło do potyczki z wojskami sowieckimi, w wyniku której część oddziału uległa rozproszeniu. Nie widząc możliwości dalszej walki w tych okolicznościach, Anders zdecydował się rozwiązać oddział i rozkazał małymi grupami przebijać się na Węgry.
29 września, ranny (od początku kampanii wrześniowej odniósł osiem ran, w tym jedną ciężką w krzyż) i wyczerpany wielodniową walką bez odpoczynku, został wzięty do niewoli przez Sowietów w okolicy wsi Jasionka Stasiowa (powiat turczański). Po krótkim pobycie w szpitalu we Lwowie i nieudanej próbie przedostania się na obszar okupacji niemieckiej w transporcie rannych został aresztowany i osadzony w lwowskim więzieniu „Brygidki”. Następnie przewieziono go do Moskwy, gdzie był przetrzymywany na Łubiance i Butyrkach. W czasie przesłuchań Andersowi przedstawiano propozycję wstąpienia do Armii Czerwonej w stopniu komandarma, ale ją odrzucił. Podczas prawie dwuletniego pobytu w sowieckich więzieniach przyrzekł sobie, że jeśli przeżyje, przejdzie na katolicyzm. Dotrzymał słowa. W 1942 r. w Jangi-Jul biskup polowy Józef Gawlina bierzmował go w obecności żołnierzy.

Po zawarciu układu Sikorski-Majski, 4 sierpnia 1941 r., Anders został zwolniony z więzienia. Dziesięć dni później podpisano ze Stalinem porozumienie umożliwiające powstanie w ZSRR polskiego wojska. Anders, awansowany do stopnia generała dywizji, objął dowództwo tworzącej się armii. Od 23 sierpnia w łagrach zaczęły działać komisje rekrutacyjne. Sztab armii znajdował się początkowo w Buzułuku w Tatarskiej Republice Autonomicznej, potem został przeniesiony do Jangi-Jul w Uzbeckiej Republice Radzieckiej, na południowy zachód od Taszkientu. Na miejsce formowania jednostek polskich wyznaczono początkowo Tatiszczewo (5 Dywizja Piechoty) i Tockoje (6 Dywizja Piechoty i pułk zapasowy). Były to dawne letnie poligony rosyjskie, nieprzystosowane do przebywania w warunkach zimowych. Na początku 1942 r. wynegocjowano przebazowanie formujących się jednostek do Azji Środkowej. Nowe miejsca stacjonowania oddziałów polskich znajdowały się na bagiennych, malarycznych terenach. Obszary te, znane, jako siedlisko chorób epidemicznych, były zabójcze dla Europejczyków. Polacy, wycieńczeni pobytami w więzieniach i obozach pracy, masowo zapadali tam na malarię, tyfus i czerwonkę. Mimo ogromnych trudności w wydostaniu się z obozów i dotarciu do miejsc rekrutacji ochotników, liczba Polaków zgłaszających się do Armii Andersa znacznie przekraczała ustalone z Rosjanami stany etatowe polskich jednostek wojskowych. Oprócz byłych żołnierzy do miejsc koncentracji zgłaszali się także mężczyźni niezdolni do służby, kobiety i dzieci. Mimo podpisania umowy wojskowej, już od października 1941 r. władze rosyjskie zaczęły hamować rozwój polskich jednostek i napływ ochotników. Z dużymi oporami podchodziły też do powziętych zobowiązań, dotyczących głównie zaopatrzenia w broń, mundury i przede wszystkim w żywność. W czasie pobytu Armii Polskiej w ZSRR gen. Anders wielokrotnie uczestniczył w rozmowach ze Stalinem, w trakcie których musiał wykazywać się ogromnym taktem i ostrożnością, ale jednocześnie starał się zdecydowanie przedstawiać potrzeby swoich oddziałów. Podczas tych rozmów generał niejednokrotnie poruszał też sprawę polskich oficerów, wziętych przez Rosjan do niewoli we wrześniu 1939 r., których los pozostawał nieznany. Stalin twierdził, że nie ma ich w obozach, gdyż… uciekli do Mandżurii. Wobec rosnących zadrażnień i dramatycznej sytuacji wojska polskiego, w którym drastycznie wzrastała śmiertelność spowodowana głodem i wyniszczającymi chorobami, gen. Anders podjął decyzję o ewakuacji Armii Polskiej na Bliski Wschód. Po uzyskaniu zgody władz radzieckich i polskich oraz mając poparcie Brytyjczyków, w marcu 1942 r. część Armii Polskiej została przewieziona z portu w Krasnowodzku do Iranu. Dzięki uporowi i determinacji gen. Andersa Stalin wyraził zgodę na ewakuację wraz z wojskiem także części zgromadzonej przy armii ludności cywilnej. Pozostała w ZSRR część Armii Polskiej miała wziąć udział w walkach z Niemcami na froncie rosyjskim. Rosjanie chcieli jednak wysyłać do walki pojedyncze jednostki, nie zważając, że są niedożywione, źle uzbrojone i niewyszkolone. Gen. Anders nie chciał dopuścić do rozproszenia swojej armii. Przewidywał, że strona rosyjska, nie mogąc wycofać się z podjętych zobowiązań, chce doprowadzić w ten sposób do eksterminacji polskich żołnierzy.
Druga ewakuacja Armii Polskiej z ZSRR miała miejsce w sierpniu 1942 r. Gen. Anders podjął decyzję o niej na własną odpowiedzialność, wierząc, że jest to w danej chwili najlepsze rozwiązanie. W sumie z ZSRR ewakuowano 115 742 osoby, w tym 78 470 żołnierzy i 37 272 osoby cywilne. Tworząc w ramach Armii także Pomocniczą Służbę Kobiet oraz oddziały junaków i junaczek generał starał się uratować jak największą liczbę Polaków znajdujących się na terenie ZSRR. Zadbał także o los polskich sierot i wielu tysięcy osób cywilnych.
Z Iranu, po rekonwalescencji i reorganizacji, Armia Polska została przeniesiona do Iraku, a następnie do Palestyny i Egiptu, gdzie po połączeniu z Brygadą Karpacką gen. Stanisława Kopańskiego utworzyła 2 Korpus Polski pod dowództwem gen. Andersa. Na początku 1944 r. Anders na czele II Korpusu udał się do Włoch. W marcu objął odcinek obronny wzdłuż rzeki Sangro. Jeszcze w tym samym miesiącu zdecydował się przyjąć propozycję dowódcy brytyjskiej 8 Armii, gen. Olivera Leese’a, by 2 Korpus zaatakował silnie umocniony masyw Monte Cassino. Trzy wcześniejsze próby jego zdobycia przez aliantów zakończyły się niepowodzeniem. Gen. Anders zdawał sobie sprawę, że będzie to trudne przedsięwzięcie, które pociągnie za sobą duże straty. Uważał jednak, że zdobycie tak ważnego punktu strategicznego jak Monte Cassino przyczyni się do wzmocnienia pozycji Polski w obozie aliantów. Atak oddziałów 2 Korpusu rozpoczął się 12 maja. Po tygodniu walk niemieccy spadochroniarze zajmujący klasztor zostali zmuszeni do wycofania się. Było to najbardziej spektakularne zwycięstwo żołnierzy gen. Andersa, którzy prowadząc następnie działania pościgowe 18 lipca wkroczyli do Ankony. Ich dalszy szlak bojowy z gen. Andersem na czele prowadził przez walki nad rzekami Cesano i Metauro, na linii Gotów, w Apeninie Emiliańskim, aż do zdobycia Bolonii w kwietniu 1945 r.

W okresie 26 lutego – 21 czerwca 1945 r. gen. Anders pełnił obowiązki Naczelnego Wodza i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych w zastępstwie przebywającego w niemieckiej niewoli gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego.

Po zakończeniu II wojny światowej pozostał na emigracji, czynnie uczestnicząc w działaniach politycznych polskiego wychodźstwa, ukierunkowanych na zachowaniu ciągłości konstytucyjnej Rządu Emigracyjnego w Londynie. Gdy zapadła decyzja o ewakuacji na Wyspy Brytyjskie i likwidacji wojska polskiego, generał nie przystąpił do tworzonego Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia (Polish Resettlement Corps), który miał pomóc polskim żołnierzom w przystosowaniu się do życia w cywilu, ale zachęcał do tego swoich żołnierzy. 8 listopada 1946 r. został mianowany Naczelnym Wodzem i Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych. Funkcja ta miała wtedy już głównie tytularny charakter. W maju 1954 r., w 10. rocznicę bitwy pod Monte Cassino, otrzymał awans na stopień generała broni. Od 1949 r. był przewodniczącym Skarbu Narodowego, od 1954 r. członkiem Rady Trzech, po wypowiedzeniu posłuszeństwa prezydentowi Augustowi Zaleskiemu. Uczestniczył w kampanii na rzecz uwolnienia Polaków przebywających w łagrach. W 1956 r. poprowadził w Londynie marsz 20 tysięcy polskich emigrantów. Do końca życia pozostał na emigracji.
Jako zagorzały antykomunista Anders stał się w PRL symbolem wroga władzy ludowej, zdrajcy dążącego do kolejnej wojny, faszysty. Zwalczano też legendę Monte Cassino – rozpowszechniano twierdzenie, że dowódcy, z Andersem na czele, wykorzystywali żołnierską krew do własnych celów politycznych. Na posiedzeniu 26 września 1946 r. Rada Ministrów PRL postanowiła pozbawić gen. Andersa i 75 innych oficerów polskiego obywatelstwa. Uchwałę tę uchylił dopiero rząd PRL premiera Mieczysława Rakowskiego 15 marca 1989 r. 11 listopada 1995 r. Anders wraz z generałami: Tadeuszem Borem-Komorowskim, Leopoldem Okulickim, Stefanem Grotem-Roweckim i Kazimierzem Sosnkowskim został pośmiertnie odznaczony najwyższym polskim odznaczeniem: Orderem Orła Białego.
Słusznie został nazwany generałem polskich nadziei. Choć był człowiekiem twardym i wymagającym, zaskarbił sobie ogromny szacunek i przywiązanie swoich żołnierzy, którzy gotowi byli dla niego rzucić się w ogień. W latach powojennych Polacy w kraju nadaremnie czekali na przybycie gen. Andersa na białym koniu na czele zwycięskiej armii. On sam do końca życia nie tracił nadziei na odrodzenie demokratycznej, niepodległej Ojczyzny. Swoje wojenne wspomnienia zatytułował „Bez ostatniego rozdziału”, wierząc, że napiszą go nadchodzące zdarzenia, które przyniosą wreszcie Polsce upragnione zwycięstwo. Zmarł dokładnie w 26. rocznicę bitwy o Monte Cassino. Zgodnie z swą ostatnią wolą został pochowany wśród swoich żołnierzy na Polskim Cmentarzu Wojennym na Monte Cassino we Włoszech.

Za walki w wojnie polsko-bolszewickiej został czterokrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych oraz Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari V klasy.
W okresie międzywojennym Anders został odznaczony m.in.: Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem 3 Maja, Medalem Dziesieciolecia Odzyskanej Niepodległości.
W 1995 r. odznaczony pośmiertnie Orderem Orła Białego.
Generał Anders był kawalerem wielu odznaczeń zagranicznych: brytyjskiego Orderu Łaźni, jugosłowiańskiego Orderu św. Sawy 3 klasy, Krzyża Oficerskiego czeskiego Orderu Białego Lwa, Wielkiej Wstęgi perskiego Orderu „Homayeum”, Wielkiego Krzyża Maltańskiego, amerykańskiego orderu Legion of Merit, Krzyża Kawalerskiego Legii Honorowej, Croix de Guerre z Palmami, Wielkiej Wstęgi św. Maurycego i Wawrzyńca, włoskiego Krzyża Walecznych, Medaille Interalliée de la Victoire. W czerwcu 1962 r. został odznaczony amerykańskim Orderem Laffayette’a za specjalne zasługi w zwalczaniu komunizmu.

Władysław Anders był dwukrotnie żonaty. 11 czerwca 1925 r. poślubił Irenę Jordan-Krąkowską (1894-1981), primo voto Prószyńską, z którą miał córkę Annę i syna Jerzego Władysława. Rozłąka spowodowana wojną i przymusową emigracją doprowadziła jednak do rozpadu tego związku. W Anglii generał ożenił się ponownie (6 maja 1948 r.) z Ireną Jarosiewicz (pseudonim artystyczny Renata Bogdańska) (1920-2010). Z tego związku przyszła na świat ich córka Anna Maria Anders.

Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im.gen.Wøadysøawa Sikorskiego w Londynie
archiwum Fundacji „Znaki Pamięci”
Kawalerowie Virtuti Militari 1792-1945 t.III /1939/cz. – Politechnika Koszaliñska – Koszalin 1997